Tọa đàm 100 năm Nhà viết kịch Lộng Chương (1918-2018)

 GIẢI THƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VHNT

Trần Hoạt và Trần Lực

DỰNG QUẪN CỦA LỘNG CHƯƠNG^(*)

                                                     

                                                PGS-TS Nguyễn Thị Minh Thái

                

                                                             

 Quẫn, hài kịch sáng giá nhất của Nhà viết kịch Lộng Chương, đã được hai đạọ diễn dàn dựng thành công, dù giữa họ là khoảng cách tuổi tác rất xa. Đạo diễn - NSND Trần Hoạt dựng Quẫn cho Nhà hát Kịch VN - năm 1960, công diễn hơn 2000 đêm. Đạo diễn NSUT Trần Lực dựng Quẫn cho sinh viên trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội tham gia Liên hoan Sân khấu Hà Nội lần 2 - năm 2016; Trần Lực đoạt Giải Đạo diễn xuất sắc nhất, vở diễn Quẫn đoạt Huy chương Bạc…

 1.            Đạo diễn Trần Hoạt dựng Quẫn theo phong cách Hề Chèo

(…)

Sau khi học đạo diễn ở Trung Quốc, với tài năng bẩm sinh, kinh nghiệm sân khấu dày dặn và sự tích lũy đời sống thực tế dồi dào, Trần Hoạt đã ở lại Việt Nam, không du học Đông Âu, để tự mình chiêm nghiệm và khai thác nguồn sân khấu dân gian từ chèo cổ, tuồng cổ, đặng làm giàu cho nghề đạo diễn. Ông tự thấy: mình sinh ra để làm đạo diễn. Và từ cách học nghề độc đáo ấy mà ông tìm được thành công về một thể loại sân khấu Phương Tây rất hiếm thành công ở Việt Nam, đó là hài kịch. Phương pháp đạo diễn của Trần Hoạt, về căn bản, được chính ông xây cất trên nguyên liệu dân gian tươi rói tính hội hè làng quê của chèo cổ, tuồng cổ, dân ca quan họ Bắc Ninh - lại là nơi chôn nhau cắt rốn của ông: làng Đình Bảng (…) Ông thân sinh Trần Hoạt cũng mê tuồng, có riêng một phường tuồng trong nhà. Nên Trần Hoạt cảm nhiễm sân khấu dân gian Việt từ sớm (…) Lại sẵn tài năng trời phú, Trần Hoạt đã thâu lượm cả vào việc hành nghề đạo diễn thể loại kịch hiện đại và loại hình: tuồng, chèo truyền thống. Song, thành công lớn nhất của ông lại thuộc về thể loại hài kịch.

      Và cuộc hạnh ngộ sân khấu lớn nhất đời ông chính là với Nhà viết hài kịch Lộng Chương, để từ đó làm nên những vở hài kịch lớn nhất đời ông với tư cách đạo diễn. Cả Trần Hoạt và Lộng Chương đều cùng quan niệm: “Việt hóa” thể loại hài kịch - có bản nguyên từ hài kịch Tây, phải/nên mang đậm sắc thái hồn Việt. Bởi vậy, hài kịch Việt, với hai ông, là tích hợp văn hóa - nghệ thuật giữa hề chèo Việt và tính hiện đại của nghệ thuật trào lộng trong hài kịch Tây. Thống nhất quan niệm chung ấy, Nhà viết kịch Lộng Chương - Nhà đạo diễn Trần Hoạt đã xuất hiện như một cặp bài trùng hài kịch, làm rạng rỡ sân khấu Việt hiện đại những năm 60 - 70 thế kỉ 20. (Rất tiếc, kiểu cặp đôi hài kịch tác giả - đạo diễn xuất sắc này chưa từng lặp lại trong sân khấu Việt hiện đại) Với phong cách đạo diễn kết hợp hề chèo và hài kịch hiện đại nhuần nhị, độc đáo, tân kì, có thể nói, ngoài Trần Hoạt lúc bấy giờ, khó ai dàn dựng xuất sắc đến thế, vở hài kịch sáng giá nhất của Lộng Chương: Quẫn.

Dựng Quẫn cho Nhà hát Kịch Việt Nam tung hoành trên sân khấu những năm 60 - 70 thế kỉ 20 với hàng ngàn buổi diễn, Trần Hoạt đã khẳng định, Quẫn là vở hài kịch đỉnh cao: từ kịch bản hoàn hảo, tạo cơ sở mỹ học về hài kịch cho ông  bay bổng trong dàn dựng (…) Quẫn là thành công lớn của Trần Hoạt, thể hiện rất mạnh phẩm chất tư duy đạo diễn mảng miếng, mang phong cách đạo diễn bậc thầy về hài kịch (…)    Trần Hoạt là người đầu tiên nhận đường nghệ thuật đạo diễn, với tất cả nét riêng độc đáo, trong cuộc “Việt hóa” một nghề chưa từng có ở sân khấu hiện đại VN - nghề đạo diễn hài kịch, và đã xuất sắc thành công, bằng con đường tu tập độc lập của riêng mình.

   2. Trần Lực dựng Quẫn theo phương pháp ước lệ của Chèo

Dựng Quẫn sau thành công vang dội của Trần Hoạt gần 60 năm, Trần Lực biết mình thuộc thế hệ đạo diễn mới, và khác, đương nhiên phải đối đầu với thách thức lớn: làm sao tìm cách dựng Quẫn, mới và khác Trần Hoạt. Cách này buộc phải tân kì với người xem Thủ đô thế kỉ 21, đã chẳng mấy mặn mà với cả hài kịch, chính kịch và bi kịch (…)

Dựng Quẫn trong hoàn cảnh ngặt nghèo ấy, quả là thách thức sinh tử về nghề đạo diễn.

Tuy nhiên, Trần Lực có cơ may được học nghề đạo diễn kịch tại Đại học sân khấu Bulgaria; và thuộc dạng “con nhà nòi”: cha là Đạo diễn NSND Trần Bảng - một trong số đạo diễn xuất sắc của công cuộc bảo tồn, phát huy sân khấu chèo truyền thống. Và như vậy, dường như Trần Lực đã có máu đạo diễn từ trong huyết thống!

Từ Bulgaria về Việt Nam, khi chưa có cơ duyên với nghề đạo diễn kịch, Trần Lực đã rẽ sang điện ảnh. Song, chính Trần Lực hiểu rằng, nghề đạo diễn sân khấu đã như một cơ duyên phải được chờ đợi và phải được trùng phùng, khi Trần Lực cả quyết chọn dựng Quẫn - một kịch bản dường như được chuẩn bị sẵn về văn bản - để hiện thực hóa giấc mơ đạo diễn của chính mình, theo phương pháp ước lệ của sân khấu chèo.

Và bằng chính phương pháp ấy,Trần Lực tìm được cách dựng độc đáo cho văn bản Quẫn của Lộng Chương. Bằng vào cái đọc, có thể đoan chắc: trong kịch bản Quẫn, Lộng Chương đã viết một “giáo đầu” mang tính chỉ dẫn đặc biệt đối với đạo diễn nào có phương pháp tư duy tương ứng, tương cầu với Nhà viết kịch. Và chính “giáo đầu” ấy đã mở cửa mời đạo diễn dàn dựng Quẫn của ông, với chỉ dẫn thật gan ruột của Nhà viết kịch:

Làm sao cho kịch nói Việt Nam có sắc thái Việt Nam? Từ lâu, tôi thường suy nghĩ tìm tòi để giải quyết vấn đề đó.

Tôi đã nghĩ và tìm đến Chèo.

Vì Chèo đã hấp dẫn tôi với tinh thần lạc quan đặc biệt, với tính chất châm biếm sâu sắc, với cả tính chất trữ tình hồn hậu nhẹ nhàng.

Viết vở Quẫn, tôi chú ý vận dụng một số đặc điểm của Chèo, đã thể nghiệm trong thực tế: Sự giao lưu thoải mái giữa các vai trò và khán giả, sự dẫn dắt tích truyện, cấu tạo những vai hề, và ngôn ngữ Chèo với tinh thần truyện Tiếu lâm… Tôi còn chú ý đặc biệt đến những vai hề - cơ sở châm biếm trào lộng của Chèo - vì đây là một vở hài kịch.

Vậy, một khi Quẫn được chính tác giả Lộng Chương thừa nhận là đã viết trong từ trường hấp dẫn lớn lao và sâu sắc của tích chèo dân gian truyền thống, thì đương nhiên, câu hỏi dựng đứng trước Trần Lực phải là: Tại sao không dùng chính phong cách ước lệ của sân khấu chèo để dựng Quẫn? Bởi, chính tác giả Quẫn đã muốn thế: vì đây là một vở hài kịch (…) chú ý đặc biệt đến những vai hề - cơ sở châm biếm trào lộng của Chèo.

Phải nghiệm sinh về đời sống, về sự khác biệt và tương đồng giữa hài kịch phương Tây với Hề chèo Việt Nam; chịu nghĩ suy sâu sắc về những nghiên cứu Chèo của người cha uyên bác, đã 3 lần thay đổi mô hình thẩm mĩ trong suốt nửa thế kỉ, mới dựng trọn vở chèo Quan Âm Thị Kính, được công chúng Việt Nam và châu Âu thán phục; Trần Lực mới đủ quả quyết chọn dựng hài kịch Quẫn của Lộng Chương, trong sự hợp lưu đẹp đẽ giữa dung dáng kinh điển của Chèo Việt Nam, với sự hiện đại của hài kịch Tây, và thành công ngay trên sân khấu Hà Nội thủ đô năm 2016.

Thành công gây ấn tượng mạnh nhất về đạo diễn của Trần Lực, khiến cho khán giả có cái để xem, chính là xử lý không gian sân khấu theo cách tối giản của Chèo.

Sàn diễn của vở diễn hầu như trống rỗng. Từ đầu đến cuối vở diễn, chỉ có chiếc rương giấu đầy vàng đặt ở vị trí trung tâm sàn diễn. Mọi điều đáng cười mang tính hài kịch, đều diễn ra trên/dưới/xung quanh chiếc rương mấu chốt đó và không gian/thời gian vở diễn thay đổi/ biến ảo thần kì, theo diễn xuất nhân vật của diễn viên, đúng theo cung cách ước lệ của Chèo: các nhân vật đối thoại, nói năng thuận theo ngữ điệu trầm bổng như hát, và các động tác tả thực của nhân vật hài kịch kiểu Tây đều được nâng thành vũ đạo kiểu Chèo. Những màn trình diễn trên sự thăng hoa hình thể và trau chuốt đài từ sân khấu, trên nền giai điệu tân kì của lời bài hát “Tăng gia sản xuất”, cứ lặp đi lặp lại, biến tấu linh hoạt theo kịch tính của từng phân đoạn, đã khiến diễn xuất của diễn viên sắm vai cụ Đại Lợi trở nên bay bổng về tạo hình, gây những đợt sóng cười không dứt từ phía khán giả. Vai ông con Đại Cát cũng rất thành công. Diễn viên Trương Mạnh Đạt vững vàng trong cách xử lý nhân vật, trên tinh thần biến hóa sinh động của một kép Chèo, nhưng cách cấu tạo vẻ ngoài của nhân vật với những đoạn hát múa lọc lõi tinh vi, đã khiến Mạnh Đạt đoạt được rất thuyết phục Huy chương Vàng duy nhất của vở diễn cho vai diễn này (...)

Rõ ràng, Quẫn của Trần Lực là cuộc trình làng đích đáng về nghệ thuật đạo diễn.  Phong cách ước lệ chiết xuất từ Chèo truyền thống Việt, kết hợp Hài kịch Tây, đã đủ khiến Trần Lực tạo thành một cấu trúc vở diễn nhất quán, từ xử lý không gian sân khấu, âm nhạc, vũ điệu hình thể và tiếng nói sân khấu của diễn viên. Và một vở hài kịch kiểu Việt đã hiện diện, vừa có cái để xem, để nghe - nhìn và để nghĩ suy, khi cánh màn nhung sân khấu đã khép. Dấu ấn Đạo diễn Trần Lực mạnh đến mức, có thể gọi đây là vở diễn của đạo diễn, dù ở vở diễn thành công kiểu này, có thể có nguy cơ diễn viên trở thành quân cờ trong tay đạo diễn (…)

Vĩ thanh: Những người từng xem 2000 đêm diễn Quẫn của Đạo diễn Trần Hoạt, nay nhiều người không còn, và vở diễn đã thành dấu ấn của một thời huy hoàng sân khấu. Trần Lực dựng Quẫn với một dàn diễn viên trẻ, chưa tốt nghiệp đại học. Họ còn ngây thơ và non nớt trong nghề diễn, nhưng chính họ đã và sẽ giúp Trần Lực trưởng thành nghề đạo diễn và họ cũng tự trưởng thành trong nghiệp diễn. Đây cũng là phương pháp tốt nhất hiện nay để sân khấu Việt hiện đại đi tìm người xem (…). Và có lẽ cũng là phương pháp thật tốt, nhằm vươn tới tính hài kịch của một vở hài kịch tử tế; chứ không phải cái Hề Nhảm đang ngày càng gia tăng trên sân khấu sàn diễn của nhà hát, rạp hát; đặc biệt là trên sân khấu truyền hình hôm nay. Đơn giản, vì cái Hề Nhảm ấy không phải cái Hài kịch đúng nghĩa tử tế phải có!

                                                                                                               Đầu năm mới 2018, HN-SG